y;rjk ishjfia uq,aNd.fha ls;aisß fujka rc oji l,sÕ=‍ rg isg nqÿka jykafiaf.a jdu Y%S oka; Od;=ka jykafia fyauud,d l=ußh yd oka; l=ureka úiska furgg jevu ler meñ‚fha Wkajykafiaf.a mQ¾K wdrlaIdj fuys§ ie,fia hehs hk úYajdifhks' j¾I 1815 § lkao Wvrg rdcOdksh bx.%Siska úiska uq¿ukska hg;a ler .ekS‍u;a iuÕ furg rdcjxYh ksudjg m;ajQj;a rdcH;ajfha ixfla;h f,iska furg ck;dj o<od jykafia Wfoid mqokq ,enQ f.!rjh wo;a fkdkeiS mj;S'

nqÿkajykafiaf.a iq wiQ oyila O¾uialkaOfha myi ,enqjd jQ jdu Y%S o<od jykafiag jir 1700la mqrd wdrlaIdj fokakg furg ck;dj iu;ajQy' tod .=yiSj rcq fyauud,d l=ußh yd oka; l=ure iuÕ o<od jykafia furgg msg;a ler yeÍug .;a ;SrKh ksje/È lrkakg ,lajeisfhda ksr;=rej W;aidy .;ay'

rdcH;ajfha ixfla;h njg m;afjñka wkqrdOmqr" fmdf<dkakrej" oUfo‚h" hdmyqj" l=reKE., yd fldaÜfÜ rdcOdksj, jev úiQ o<od jykafia fixlv., rdcOdkshg jevu lrjQfha 1593 jif¾§h' o<od jykafia ish Ndrfha ;nd .ksñka uy by<ska mqoi;aldr lsÍug Èú ysñfhka rcjre lemjQy' isxyf,a wjika rcq jQ Y%S úl%urdcisxy rcq o bx.%Siskaf.a w;awvx.=jg m;ajk;=reu tu lghq;= bIag isoaO lf<ah'

ls;aisß fujka rc oji mgka o<od jykafia Wfoid bgql<d jQ pdß;% úê uy ix>r;akh úiska bgql< w;r rcqf.a ksfhdað;hl= f,i tu lghq;= mQ¾Kh lsÍug Od;= rlaLdêldÍ kñka ;k;=rla we;s ler Bg .syshl= m;a lf<ah' uq,skau fuhg m;ajQfha oka; l=ure nj b;sydifha i|yka fjhs'

miqld,Skj Èhjvk ks,fï Oqrh olajd úúO kï ,nñka mßj¾;kh jQfha w;S; Od;= rlaLdêldß ;k;=r hehs wkqudk l< yelsh' rcq úiska o<od jykafiaf.a Ndrldr;ajh orñka fuu ;k;=rg m;alsÍï l< ksidfjka rdcH iuh ksujk f;la tu ;k;=r iudc wjOdkhg ,lafkdjq‚' fldaÜfÜ hq.fha§ Èjkrd," Èhjvkrd, jYfhka Ndú;j we;s fuu moúh uykqjr rdcOdks iuh jkúg Èhjvk ks,fï f,i jHjydrhg tlaj ;s‍fí'

mer‚ uykqjr rcjdi, flakaø ler .ksñka Èhjvk ks,fï ;k;=re ;=kla l%shd;aul ù ;sfí' rdclSh W,amekaf.a rcqf.a iakdkd§ lghq;= Ndrj yd rcq wdydr .kakd úg rka fld;,fhka meka jeãug tla Èhjvk ks,fïjrfhlao ìfidajrekaf.a yd l=ur l=udßhkaf.a m,af,ajdy, iakdkd.drh Ndrj ;j;a Èhjvk ks,fïjrfhlao Tjqkg wu;rj rcq Y%S o<od iñ÷ka je| mqod .ekSug o<od ueÿrg meñ‚ úg w;meka jeãug" uq¿;eka mQcdjg meka mhsxv lsÍug yd kdkquqr ux.,Hhg kdkq mhsxv lsÍug ;j;a Èhjvk ks,fïjrfhlao isá nj b;sydifha oelafjhs'

bx.%Siska j¾I 1815 lkao Wvrg rdcOdksh w;am;a lerf.k rcq Tjqkaf.a .%yKhg .ekSu;a iuÕ tf;la l,a wLKavj j¾I 2558la mqrd mej; wd rdcjxYh yudr úh' uyd ix>r;akho bx.%SiSkag tfrysj igkg uQ,sl;ajh f.k l%shdlsÍu fya;=fjka hg;a úð; rfÜ o<od jykafia Wfoid bgql< hq;= pdß;% úê iïnkaOfhka uQ,sl;ajh f.k lghq;= lsÍfï j.lSfï fldgila Èhjvk ks,fïjrhdg bx.%Sis md,lhska úiska mjrkq ,eîh'

rcq o<od ueÿrg meñ‚ wjia:dfõ isg msgj hkf;la bgqlrkakd jQ mqo isß;a ms<sn| m%ud‚l oekqula Èhjvk ks,fïjrhd i;=j mej;Su bx.%Siska fuu ;SrKh .ekSug m%n, fya;=jla jkakg we;' ta wkqj bx.%Sis md,kh;a iuÕ jv jvd;a m%n, f,i f.dvkeÕ=‍Kq fuu Oqrh j¾;udkh jkúg .sys fn!oaO kdhl;ajh f;la j¾Okh ù we;'

j¾I 1814 § jvd úêu;a wdldrfhka iudc.; jQ Èhjvk ks,fï moúh i|yd t;eka isg fï olajd f.jqKq jir 200l ld,h ;=< 19 fofkl= m;aj ;sfí'

rc iuh ;=< Èhjvk ks,fï Oqrh fynjQjka jvd biau;= fkdùu fya;=fjka tl, fuu moúh oerejka ms<sn| meyeÈ,s uQ,dY% yuqfkdfõ' tfia fyhska furg m%:u Èhjvk ks,fï f,i .Kka .kqfha lmqj;af;a wêldrï;=udh' 1814 isg 1824 olajd oi jirla fyf;u o<od ud,s.dfõ Èhjvk ks,fï Oqrh fynjQfhah'

lmqj;af;a uy wêldrï Èhjvk ks,fï Oqrh fydnjñka isáh§ W!fõ le/,a, 1818 werô‚' o<od f;ajdj Ndrj isá jdßhfmd< iqux., ysñhka o<od jykafia /f.k m,d .shy' ta o<od jykafia w;S;fha isg rdcH;ajfha ixfla;h ,d i,lkakg isxy,hska mqreÿù isá ksidfjka Wkajykafia flakaø ler .ksñka h<s ck n,hla bx.%SiSkag tfrysj f.dvkÕkakg yels nj jdßhfmd< ysñfhda oek isá ksidfjks' bx.%SiSkao fuh wjfndaO lerf.k isá w;r Tjqka Wvrg mSrd h<s;a o<od jykafia Tjqkaf.a Ndrhg .;af;a jdßhfmd< ysñ isr.; lerñks'

oeä wdrlaIdj uOHfha o<od jykafia o<od ueÿf¾ h<s;a ;ekam;a flreKq w;r Wkajykafia Wfoid ffokslj bgqflfrkakd jQ j;ams<sfj;a ksis whqßka bgqfkdjqKq wei< fmryr ux.,Hho k;r flß‚' fï w;r lmqj;af;a wêldrï ks,fïf.a wNdjh;a iuÕ foks.u f,dl=nKavdr ks,fï Èhjvk ks,fï Oqrhg bx.%Siska úiska 1824 § m;alrkq ,eîh' f;jirlg miq Tyqo ñh .sh neúka l=vd fud,a,‍sf.dv ks,fï 1828 § Èhjvk ks,fï moúhg m;aúh' Tyqgo tys /£ isáh yelsjQfha jirl muK ld,hls' isõjk Èhjvk ks,fï f,i l=vd foys.u ks,fï m;ajQfha 1828 §h' Tyq mqrd jir y;la fuu ;k;=r oeÍh' fuu ld,fha§ jeis ‍fkdue;sj j.d lghq;= md¨‍ù hEu ksid ck;dj o<od m%o¾Ykhla mj;ajkakg n,lrkakg jQfhka o<od jykafia uyu¿jg jevujd o<od m%o¾Ykhla bx.%Sis md,lhka úiska mj;ajd we;' uy jeis weo jeà uykqjr c,fhka hgjQ nj b;sydifha i|yka jk w;r th o<od j;=r f,i weo ye¢kafjhs'

tl, Èhjvk ks‍,fï Oqrhg m;ajk whl= ñh hkf;lau tu ;k;=r oeÍu iïm%odhlaj meje;s‚' ta wkqj l=vd foys.u ks,fïf.a wNdjfhka uq,af,a.u wÈldrï ks,fï 1835 § fuhg m;aúh' jir y;lg miq ÿ,a,Ej wêldrï Èhjvk ks,fï moúhg m;ajQ w;r Tyq 1848 ud;f,a le/,a,g iïnkaOùu ksid Oqrfhka my lsÍug bx.%Sisyq mshjr .;ay'

j¾I 1818 isg 1847 olajd o<od jykafia m%uqL o<od ueÿf¾ lghq;= ì%;dkH mßmd,kh hgf;a isÿúh' Wvrg mßmd,kh ms<sn| uyflduidßia uKav, /iaùula 1818 iema;eïn¾ ui le|jñka o<od ud,s.dfõ Èhjvk ks,fï ;k;=r yd foajd,j, ks,fï ;k;=re wLKavj mj;ajdf.k hEug ;SrKh ù we;'

o<od ud,s.dj foajd, nÿj,ska ksoyia neúka fuu ;k;=rej,g m;ajkakkag rcfha jegqma fkdf.ùug ì%;dkHhska ;SrKh ler ;sfí' mqrdK iïm%odh wkqj o<od ud,s.dfõ Èhjvk ks,fï moúhg ì%;dkH md,k iufha m;aj we;af;a Wvrg Èidjkays Èidfõ fyda wêldrï ;k;=re fynjQ ro, m%N+kah'

furg hg;a úð;hla njg m;aler .ekSfuka miq wLKavj jir 32la o<od jykafiaf.a ysñldß;ajh oerE bx.%Sis md,lfhda Wkajykafia h<s;a uyd ix>r;akh fj; mjrd§ug 1847 § mshjr .;ay' tfy;a 1848 le/,a, we;sùu;a iuÕ o<od iñ÷kaf.a Ndrldr;ajh h<s;a ;uka fj; mjrd .ekSug bx.%Sisyq lghq;= lf<ah' ¥,a,Ej wêldrï Oqrfhka mylsÍu ksid we;sjQ Èhjvk ks,fï moúfha mqrmamdvqjg f,dl= nKavdfoksh ks,fï;=uka m;ajQfha 1848 §h'

hg;aúð; f,alï úiska uykqjr tacka; fj; hjk ,o rdc wd{dm;%hlska 1853 § h<s;a o<od jykafiaf.a Ndrldr;ajh u,aj;= wia.sß WNh uyd úydr uykdhl iajdñkaøhka jykafia foku yd Èhjvk ks,fï fj; mjrd§ug bx.%Siska l%shd l< w;r f,dl= nKavdr foys.u ks,fï;=uka ta jkúgo Èhjvk ks,fï moúh fydnjñka isáfhah'

l=vd nKavd ÿkqú, ks,fï;=uka 1862 § fuu moúhg m;aj jir 20la tu moúh oeÍh' ta w;r;=r 1876 § ì%;dkH md,lhska kS;suh l%shdj,shla Tiafia fuu ;k;=rg m;alsÍu i|yd Pkao l%uhla y÷kajd ÿkafkah' uOHu m<df;a Èia;%slal flakaø ler .ksñka l%shd;aul l< fuu l%uh hgf;a rfÜ uy;ajrekag Pkao n,h ysñúh'

ÿkqú, ks,fï;=ukaf.a wNdjfhka miq 1882 § kj Pkao l%uh hgf;a l=vd uqÈhkafia .srd.u ks,fï m;aj jir 15la Èhjvk ks,fï moúh fynùh' ms<sfj<ska fifkúr;ak r;aj;af;a ks,fï 1892 isg 1901 olajd;a" l=vdnKavd kq.fj, ks,fï 1901 isg 1916 olajd;a" mqxÑnKavd kq‍.fj, ks,fï 1916 isg 1937 olajd;a fuu moúh orkq ,eîh'

j¾I 1931 wxl 19 ork úydr foajd,.ï wd{dmk;g wkqj Èhjvk ks,fï f;dardm;a ler .ekSu jvd úêu;a lrkakg bx.%Siska l%shd lf<ah' mer‚ Wvrg rdcOdksh m%foaYh wdjrKh jk mßÈ Pkao n, m%foaYh mq¿,a úh' tajdys m%dfoaYSh f,alïjrekag" rcuyd úydria:dk Ndrldr ysñjrekag yd niakdhl ks,fïjrekag Pkao n,h ysñúh' tf;la Ôú;dka;h olajd jQ Èhjvk ks,fï Oqr ld,h jir 10lg iSudúh' h<s;a ;r. ler yelskï m;aùfï wjldY we;s w;r b,a¨‍ïlre jhi wjqreÿ 70g wvq whl= ùu wksjd¾hh'

fuu kj l%uh hg‍f;a álsß nKavd r;aj;af;a uy;d m;ajQfha 1937 jif¾§h' ta 1931 úydr foajd,.ï wd{dmk; we;s l<;a Èhjvk ks,fï Pkaohla meje;ajQfha mqxÑnKavd kq.fj, ks,fï;=ukaf.a wNdjfhka miqj fya;=fjks'

fï wkqj Ôú;dka;h olajd Èhjvk ks,fï Oqrh fynùfï jru mqxÑnKavd kq.fj, ks,fï iuÕu wNdjhg .sfhah' l=vdnKavd kq.fj, ks,fï 1947 meje;s Pkaoh chf.k wod< Oqrfha oi jirla lghq;= ler h<s;a 1957 Pkaofhkao chf.k isõ jirla .;jQ ;ek fuf,dj yer .sfhah' miqj 1961 oi jirla i|yd m;ajQ yeßia f,õfla r;aj;af;a ks,fï ;u ld,h iïmQ¾K lsÍug fmr 1964 § fuf,dúka iuq.;af;ah' ySkanKavd Wvqrdjk ks,fï 1964 Èhjvk ks,fï moúhg m;aj oi jirla Oqrh oeÍh' wk;=rej wdpd¾h ksYaYxl úchr;ak 1975 isg 1985 olajd fuu W;=ï moúh fynjQ w;r Tyqf.ka miq th ysñjQfha Tyqf.a mq;= fkrxcka úchr;ak ks,fï;=ukagh' Tyq fojrlau Pkaofhka m;aj úis jirla fuu moúh oerE w;r 1998 § o<od ueÿrg t,a'à'à'B' ;%ia; m%ydrhla t,a, jQfha t;=ud Èhjvk ks,fï f,i lghq;= lerñ isáh§h' j¾I 2005 § m%§ma ks,x. oE, Èhjvk ks,fï moúhg m;ajQ w;r Tyqf.a Oqr ld,h bl=;a cQks ui 30 odhska wjika úh'

Y%S o<od ud,s.dfõ Èhjvk ks,fï moúh fn!oaO kdhl;ajfha ixfla;h f,i foia úfoia fn!oaO ck;djf.a iïNdjkdjg md;%j we;' mru mQckSh o<od jykafiaf.a .sys Ndrlre jYfhka cd;sl" wd.ñl yd idudÔh f,i j.lSï /ila tu moúhg mejfrhs' fï ish,a,g tmsáka we;af;a o<od jykafia wdrlaId lsÍu i|yd u,aj;= wia.sß WNh uy úydÍh uykdhl iajdñkaøhka jykafia foku yd ks,fïjrhdg mejfrk tu j.lSuhs'

o<od iñ÷ka jevys¢kd uy lr~qfõ wNHka;rhg jkakg tlska tlg l=vd jk lr~q y;la ;sfí' jevys¢kd lr~qjg fumsáka f;jekshg we;s lr~qj újD; lsÍfï h;=r ks, n,fhka ysñjkafka Èhjvk ks,fïjrhdgh'

Y%S o<od ud,s.dfõ 20 jk Èhjvk ks,fï f;dard m;aler .ekSfï Pkao úuiSu miq.shod meje;aú‚' ta úydr foajd,.ï wd{dmk; hgf;a ta i|yd Pkaoh ,nd§ug mer‚ Wvrg rdcOdkshg wh;a m%foaYj, Pkao n,h we;s .sys meúÈ msßif.a Pkaofhka m%§ma ks,x. oE, uy;d h<s;a Èhjvk ks,fïjrhd jYfhka m;a úh'